Sosial müdafiə nədir?
BMT-in Sosial iş üzrə tədqiqat institutu sosial müdafiəni belə izah edir:
Sosial müdafiə insanların rifahına mənfi təsir edən hadisələrin qarşısının alınması, idarə edilməsi və aradan qaldırılmasını təmin edən mexanizmdir.
Hər bir dövlətin ən ümdə vəzifələrindən biri əhalinin sosial müdafiəsinin təminatıdır. Sosial müdafiə ilə təmin olunmaq insanın hüquqlarından biri olmaqla yanaşı həmçinin güclü dövlət quruculuğu, vətəndaş və dövlət arasındakı əlaqənin, inamın formalaşdırılmasında vacib rol oynayır.
Sosial müdafiə həmçinin yoxsulluq və bərabərsizliyin azaldılması, insan kapitalı və məhsuldarlığının artırılması ilə inklüziv inkişafın dəstəklənməsi, yerli bazarda təklifin artırılması və milli iqtisadiyyatın transformasiyasında və inkişafında həll edici rola sahibdir.
Beynəlxalq ədəbiyyata baxsaq, bir çox müəllifin sosial müdafiənin əsas vəzifəsinin yoxsulluğun aradan qaldırılması olduğunu hesab etdiyini görərik. Əvvəllər, iqtisadi inkişafla bağlı bütün siyasi diskursdakı yanaşma belə idi – əsas problem yoxsullardır, onlar olmazsa iqtisadi inkişaf baş verər. Müasir inkişaf paradiqmasına görə isə yoxsulların əsas problem deyil, əksinə iqtisadi inkişafa çatmaq üçün həll yoludur. Bir çox ölkə məhz sosial müdafiə proqramlarına sərmayə qoymaqla, yoxsulluğun qarşısının alınması və azaldılmasına fokuslanmaqla daha çox və sürətli iqtisadi inkişafa nail ola bilmişdir.
Yəqin ki, yoxsulluq xətti haqqında eşitmisiniz. Yoxsulluq xətti insanın minimum tələbatlarının ödənməsi üçün lazım olan maddi ehtiyaclara bərabər götürülür və əgər insanlar cəmiyyəti bir piramida kimi düşünsək, yoxsulluq xəttindən aşağıda olan insanlar yoxsul sayılırlar. Sosial müdafiə isə o xəttdən aşağıda olan insanları yuxarıya daşımaq, onları və yuxarıda olan digərlərini yoxsulluq xəttindən aşağı düşməməsini təmin edən proqram və xidmətlərin toplusudur. Bu proqram və xidmətlər həmçinin insanlara kömək edir ki, onlar həyatda üzləşdiyi bütün risklərin və şokların ödəsindən təkbaşına gəlsinlər və yoxsul olmasınlar. Bu risk və şokların ödəsindən təkbaşına gələ bilməyənlər üçün isə xüsusi sosial müdafiə proqramları olur ki, bu və digər risklə başa çıxmaq üçün insan dəstək ala bilsin.
Sosial müdafiəni kim təmin edir?
Mən tələbə olanda ilk dəfə bu sualı professorumdan eşidəndə “dövlət təmin edir” cavabını vermişdim. Daha sonralar öz tələbələrimdən də bunu soruşanda demək olar ki, hamı “dövlət təmin edir” və “dövlət təmin etməlidir” cavabını veriblər. Düzdür, sosial müdafiəni təmin etmək dövlətin başlıca vəzifəsidir, lakin sosial müdafiə proqramları və xidmət eyni zamanda qeyri-hökumət təşkilatları (və ya vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları), icma qurumları və biznes qurumları (sığorta şirkətləri, nəhəng işəgötürən şirkətlər), dini təşkilatlar (eləcə də məscid, kilsə və s.), icma, qohumlar tərəfindən də təmin edilə bilər.
Sosial müdafiə nəyə lazımdır?
Başımıza gələcək bəzi risk və şoklarla təkbaşına mübarizə aparmaq mümkün deyil. Bir çox hallarda bu mövzuda bütün müdaxilələr məhz kollektiv əmək tələb edir. Məsələn, sığorta sistemi qurmaq üçün mütləq qrup şəklində insan lazımdır, tək bir nəfər üçün sığorta sistemi yaratmaq mümkün deyil. Bəzi sosial müdafiə mexanizmləri kollektiv şəkildə daha effektiv olur. Məsələn, yas və ya toy zamanı yoxsul ailələrə maddi yardım. Bu ümumiyyətlə çox qədim tarixə malik olan sosial müdafiə mexanizmidir. Əsrlər boyunca icmalarda yas və toy zamanı, eləcə də başqa vacib hadisələr zamanı ev sahibinə dəstək olmaq məqsədilə icma üzvləri maddi və ya qeyri maddi yardım edirlər (pul verirlər, ərzaq məhsulları verirlər). Başqa bir misal, bəzi riskdən müdafiə alətlərini yaratmaq tək bir şəxsin marağı və gücü xaricində ola bilər, məsələn hava praqnozu mexanizmi, çayın daşmasının zərərini azaltmaq üçün qurulan bəndlər, torpaq sürüşməsinin qarşısını almaq üçün qurulan terraslar və s. hər biri ictimai bir əmtəədir və onları yaratmaq bir kollektivin işi və marağı daxilindədir.
Yəni, sosial müdafiə təkcə yoxsulluq və işsizlikdən qorunmaq üçün deyil, eləcə də insanları yoxsullaşdıracaq bütün risklərin (əllillik, təbii fəlakətlər, müharibələr, qarşısını almaq üçün lazımdır.
Sosial müdafiənin strukturu necədir?
Sosial müdafiə dedikdə ağla ilk gələn məşğulluq xidmətləri, müavinatlar və pensiyalar olsa da əslində sosial müdafiə olduqca geniş əhatə dairəsinə malikdir. Sosial müdafiə insanları xəstəlik (sağlamlıq sığortası, müvəqqəti işdən uzaqlaşmağa görə müavinat, işəgötürənin hesabına məzuniyyət hüququq), əlillik (müavinatlar, ortopedik ləvazımatlar, sosial evlər və s), işsizlik (müavinat, işsizlikdən sığorta, məşğulluq xidməti və s.), yaşlılıq (pensiya, sosial evlər, baxım evləri, günərzi qayğı mərkəzləri, məişət xidmətləri və s.), ölüm (ailə başçısını itirməyə görə müavinatlar, bəzi ölkələrdə yas müavinatı və s.), təbii fəlakətlər zamanı dəstəkləyir (eləcə də onların potensial şoklarından qoruyur, insan kapitalına yatırım edir (təlim, ixtisaslaşma və s.), yoxsulluqdan müdafiə edir və yoxsulluqdan çıxartmağa çalışır.
Sosial müdafiə proqramları necə maliyyələşdirilir?
Sosial müdafiə əhalinin vergiləri, sosial ayırmalar, beynəlxalq və yerli maliyyə qurumlarının ianə və qrantları, maliyyə kreditləri hesabına maaliyyələşdirilə bilər.
Sosial işçilər sosial müdafiədə hansı rolu oynayırlar?
Sosial işçilərin zəngin bilik və bacarıqlar bazası onları sosial müdafiə sisteminin açar fiqurlarından biri edir. Onlar xidmətlərin həssas təbəqəyə çatdırılmasında, əhalinin bütün mövcud sosial müdafiə proqramları haqqında maarifləndirilməsində, ehtiyacların müəyyənləşdirilməsində, sosial müdafiə proqramlarının dayanıqlılığının təmin edilməsində, əhali arasında həmrəyliyin artırılmasında, eləcə də ən həssas əhali qrupları üçün müvəkkilliyin həyata keçirilməsində iştirak edirlər. Onlar həm qərarvericilik həm də əhali ilə bir başa işdə vacib yer tuturlar.
Ədəbiyyat siyahısı
- Bonilla Garcia and Gruat, Social Protection, ILO, Geneva, 2003 retrieved from https://www.ilo.org/public/english/protection/download/lifecycl/lifecycle.pdf
- Chicon et al, Financing Social Protection, ILO, 2004, retrived from
- The role of socıal work ın socıal protectıon systems: the unıversal rıght to socıal protectıon, IFSW, 2016 retrived from https://j8g.short.gy/omd4Wt
SOSİAL İŞ MƏKTƏBİ 