İnkişaf azadlıqdır, bu fikir dövrümüzün bəlkə də ən böyük inkişaf mütəfəkkiri olan Amartya Senin fikridir. Əsrlər boyunca, inkişafla bağlı çox sayda nəzəriyyələr mövcud olmuşdur. 1998-ci ildə Nobel mükafatı laureatı Amartya Senin fikrincə azadlıq inkişafın ilkin obyekti və əsas vasitəsidir.
Sen iqtisadiyyat üzrə Hindistan və Asiyada ilk Nobel mükafatı laureatıdır. Nobel mükafatını qazanarkən Sen İsveç Kral Elmlər Akademiyası tərəfindən “rifah iqtisadiyyatına verdiyi töhfələrə” və həyati vacib iqtisadi problemlərin müzakirəsində “etik ölçü”nü bərpa etdiyinə görə yüksək qiymətləndirilib. Senə görə, inkişaf demokratiya və insan hüquqlarının qorunması ilə gücləndirilir. Bu haqqlara misal olaraq, söz, vicdan, sərbəst toplaşma və mətbuat azadlığını misal göstərə bilərik. Bu haqqlar dürüst, təmiz, yaxşı hökumətin olma ehtimalını artırır. O iddia edirdi ki, dünya tarixində demokrasiyanın formalaşmasında heç bir aclıq baş verməyib. Bu ona görədir ki demokratik hökümətlərin seçkilərdə qalib gəlməyə və ictimai qınaqla üzləşməyə, aclıq və digər fəlakətlərin qarşısını almaq üçün tədbirlər görməyə gücü olmalıdır.
İnkişaf insan azadlığının genişləndirilməsi prosesidir. Bu proses insanlara elə həyat qurmağa kömək edir ki, onların yaşamaq üçün həqiqi səbəbləri olsun.
Bu səbəbdən inkişaf məhkumluğun əsas mənbələrinin aradan qaldırılmasını tələb edir: yoxsulluq və tiranlıq, zəif iqtisadi imkanlar, sosial məhrumiyyətlər, repressiv dövlətlərin dözümsüzlüyü yaxud həddən artıq fəallığı. Sen iddia edirdi ki, bir-biri ilə bağlı 5 növ azadlıq mövcuddur: siyasi azadlıq, iqtisadi imkanlar, sosial imkanlar, şəffaflıq və təhlükəsizlik. Dövlət vətəndaşları ictimai təhsilin təşkili, səhiyyə, sosial təhlükəsizlik şəbəkələri, yaxşı makroiqtisadi siyasətlər, məhsuldarlıq və ətraf mühitin qorunması ilə təmin etməklə azadlıqların dəstəklənməsində rola malikdir. İnsanların nəyə nail ola biləcəyinə iqtisadi imkanlar, siyasi azadlıqlar, sosial güclər və yaxşı sağlamlıq imkanları, minimum təhsil və təşəbbüslərin təşviqi və inkişafı təsir edir. Sen hesab edir ki, Asiya və Şimali Afrikadakı qadınlara da eyni sağlamlıq imkanları göstərilsə idi, dünyada 100 milyon qadın daha çox olardı. Senin fikrincə “bacarıqların məhdudlaşdırılması” yoxsulluğun müəyyən olunması üçün aşağı gəlirdən daha yaxşı bir tədbirdir. Yüksək ÜDM həyat səviyyəsinin əksər tədbirlərində inkişafa səbəb olsa da, istisnalar möcuddur. Aşağı ÜDM’li adam başı gəlirin aşağı olduğu bəzi ölkələr, Məsələn Şri Lanka, Çin və Hindistanın Kerala vilayətində orta ömür uzunluğu və savadlılıq səviyyəsi Brazilya, Cənubi Afrika və Nabiya kimi zəngin ölkələrlə müqayisədə daha yüksəkdir. Həmçinin Afro-Amerikanlar Çin və Hindistanın bölgələrindəki kişilərdən daha aşağı ömür sürürlər, baxmayaraq ki, Afro-Amerikanların orta real gəlirləri xeyli yüksəkdir.
Bəziləri azadlığı siyasi sabitliyə və inkişafa potensial maneə kimi görürlər. Onlar azadlığı, təşəbbüsü və sahibkarlığı boğmaq, fərdi təşkilatın işini və fəaliyyətini və fərdi agentliyin işini və korperativ fəaliyyətini məhdudlaşdırmağı tövsiyə edir. Amartya Sen Sinqapurun keçmiş baş naziri Li Kuan Yuya və onun siyasi repressiyalara haqq qazandırmaq üçün istifadə edilən Asiya dəyərləri nəzəriyyələrinə etiraz edir. Senə görə bir-birindən çox fərqli əhali və adət-ənənələrə malik və dünya əhalisinin 60%-ni təşkil edən Asiya dəyərləri yoxdur. Həmçinin Dani Rodrikin də dediyi kimi, avtoritar rejimlərin iqtisadi göstəriciləri ya çox yaxşı, ya da çox pisdir- bu əsasən çox pis olaraq qiymətləndirilir. Əksər demokratiyalar isə orta yeri tutur.
Bəs necə oldu ki, Şərqi Asiyanın dinamik iqtisadiyyatı bu qədər sürətlə inkişaf etdi? Sen dövlətin məktəb təhsili, səhiyyə xidməti, torpaq islahatı və mikrokredit şəklində təqdim etdiyi sosial imkanları vurğulayır. Bu iqtisadiyyat bazara girən fərdlərin uğurlarına arxalanırdı. İqtisadiyyatın bu növu demokratik olmasa da, Korea, Tayvan və Tayland zamanla daha demokratik oldu. Sen Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramının (BMTİP) insan inkişafı ilə bağlı düşünməsində, o cümlədən insan inkişafının üç əsas ölçüsündə ölkədə orta naliyyətləri ölçən birləşmiş indeks olan İnsan İnkişafı İndeksinin (İİİ) yaradılmasında mühüm rol oynamışdır. İnkişaf dedikdə doğuş zamanı gözlənilən orta ömür uzunluğu və sağlam yaşam, böyüklər üçün nəzərdə tutulmuş savadlılıq səviyyəsi, ibtidai, orta və ali təhsil ocaqları üçün ümumi qəbul göstəriciləri, alıcılıq qabiliyyəti ABŞ dolları ilə adambaşına düşən ÜDM ilə ölçülən həyat səviyyəsi nəzərdə tutulur. İnsan inkişafı konsepsiyası tək bir indeksin ölçə biləcəyindən daha geniş olmasına baxmayaraq, İİİ insan rifahının ölçülməsi üçün güclü bir alternativ təqdim edir.
Sen BMTİP ilə 2004-cü il İnsan İnkişaf Hesabatı “Bu günkü dünyada mədəni azadlıq” mövzusunda sıx əməkdaşlıq edirdi. Bu hesabat iddia edir ki, insan inkişafının mühüm elementi mədəni azadlıq və ayrıseçkiliyə məruz qalmadan mədəni dəyərlərini həyata keçirmək azadlığıdır. Mədəni azadlıqlar əsasən insan hüquqları və 21-ci əsrdə getdikcə dəyişən cəmiyyətinin inkişafı üçün qəbul edilməlidir. Bütün insanlar öz etnik, dil və din azadlıqlarını qorumaq hüququna malik olmalıdır. İqtisadi qloballaşma mədəni azadlıqların qorunmadığı və hörmət edilmədiyi şəraitdə uğur qazana bilməz, mədəni müxtəlifliyə qarşı ksenofobik davranışlar müəyyən olunmalı və aradan qaldırılmalıdır.
Senin dedikləri ilə bağlı çox az adam mübahisə edə bilər. Faktiki olaraq, bir çox müşahidəçilər onun düşüncələrini bayağı hesab edirlər. Lakin əsas problem öz vətəndaşlarına azadlıq verməyən dövlətləri necə dəyişmək olar məsələsidir. Senin bunlar bağlı bəzi tövsiyələri var.
Üstəlik, azadlıq kəsirləri hələ də mövcud olmağa davam edir və bu vəziyyət geriyə doğru dəyişə bilər. Siyasi azadlıqlar ABŞ və Yaponiya, həmçinin Avropa oliqarx gücləri şəxsi maraq siyasəti ilə kompromisə gəlməyə çalışırlar. Proteksionizm geniş bir anlayışdır, xüsusi ilə Yaponiya və Avropada kiçik və orta iqtisadi azadlığı məhdudlaşdırır. Zənginlərin səhiyyə və təhsil xidmətlərinə yoxsullara nisbətən çıxışı daha yaxşı olduğu üçün sosial imkanlar məhduddur. Sen milli azadlıqlar məsələsində bizlər üçün yaxşı xidmət göstərmişdir. Bu məsələlər nə qədər çox müzakirə edilərsə bir o qədər yaxşıdır. Lakin inkişaf böyük dəyişiklər tələb edir. Daha fundamental olaraq, Amartya Sen fərdi azadlıqların cəmiyyətdəki roluna toxunmur, birlikdə azad yaşamaq üçün hər kəs bəzi azadlıqlarından məhrum olmalıdır/imtina etməlidir.
Müəllif:
Con Vest
İcraçı Direktor
Asian Century Institute
Ədəbiyyat siyahısı:
– Amartya Sen. Development as Freedom. 1999
Tərcümə edən:
Nazilə Quliyeva, Sosial İş Məktəbi
SOSİAL İŞ MƏKTƏBİ 