Bu yazıda sosial iş ixtisası üzrə bakalavr təhsili alan şəxs kimi ixtisas, daha doğrusu bu ixtisasda təhsil aldığım illərdə üzləşdiyim bir sıra məqamları bu ixtisası seçməyi fikirləşənlər, çox qərarsız qalan abituriyentlər və eyni zamanda 1-ci kurs tələbələri üçün bölüşməyə çalışacağam. Eyni zamanda sırf bu yazının qəlibi üçün bir balaca fərqli olsa da, ən çox üzləşdiyim və aktuallığını qoruyan məsələlərə toxunmağa çalışacağam. Qeyd etdiyim kimi fikirlərim spesifik olaraq daha çox bu ixtisası seçməyi fikirləşənlərə fokuslanıb. Qeyd olunanlarla yanaşı yazıda sosial iş ixtisasını seçmək istəyənlər və tərəddüd edənlər üçün heç bir təbliğat və ya anti-təbliğat aparılmamışdır.
İlk əvvəl qeyd etməliyəm ki, bu yazı bir qədər fərqli istiqamətdə də yazıla bilər, mən isə subyektiv olaraq məqalənin hədəf qrupunu gözümdə canlandıraraq məhz ilkin bilməli olduğumuz vacib məqamları paylaşıram. Aşağıda oxuyacaqlarınızı yazan zaman bizim bunları dəfələrlə müzakirə etdiyimizi (bu sahədə təhsil alan şəxslərlə və.s) ona görə təkrar qeyd etməli olmadığımı hesab edirdim, amma daha sonra ixtisas haqqında məlumatı olmayan və bu ixtisas haqqında fikirləşən şəxsləri nəzərə alaraq yazını bir qədər sadələşdirmək və konkretləşdirmək qərarına gəldim.
“Sosial iş, praktikaya əsaslanan bir peşə, sosial dəyişikliyi və inkişafı, sosial birliyi və insanların gücləndirilməsi, səlahiyyətləndirilməsini təşviq edən bir akademik fəaliyyətdir. Sosial ədalət, insan hüquqları, kollektiv məsuliyyət və müxtəlifliyə hörmət prinsipləri sosial işin əsasını təşkil edir. Sosial elmlər, humanitar elmlər və yerli bilik nəzəriyyələri tərəfindən dəstəklənən sosial iş, insanları və strukturları çətinliklərin həllində və rifahı artırmaq üçün səfərbər edir.” Beynəlxalq Sosial İşçilər Federasiyası tərəfindən verilən bu tərifə əlavə olunur ki, tərifin miqyasını milli və regional səviyyədə genişləndirmək mümkündür.
Tərifi bir qədər ümumiləşdirsək, qeyd edə bilərik ki, sosial iş cəmiyyətin sosial rifahının yüksəldilməsinə yönələn peşəkar fəaliyyət növüdür (ixtisasdır). Sosial işçi-vətəndaşlarla dövlət qurumları, xidmətlər və mövcud resurslar arasında əhəmiyyətli rola malikdir. Sözsüz ki, bu təriflər, ümumi məlumatlar və nəzəri biliklər real təcrübələrin əhəmiyyətini kifayət qədər ifadə etmir. Məhz buna görə də ixtisas seçərkən əvvəlcədən bu haqda məlumat toplasaq belə, daxil olub davam etdirdikdən sonra özümüzü bu sahədə görməyə bilərik və bu normaldır.
Mən Bakı Dövlət Universitetində Sosial İş üzrə bakalavr təhsili almışam. Təhsil almazdan əvvəl ixtisas barədə məlumatım var idi və buna əsasən bu ixtisası yazmaq qərarına gəldim. Amma bu haqda qismən məlumat heç də gələcəkdə üzləşəcəyimiz real təcrübələri əvəz edə bilmir, məhz buna görə daha geniş məlumat və hətta müxtəlif situasiyalarla üzləşmək lazım ola bilir. Sosial iş, sosial iş təhsili ilə bağlı təcrübələrim, öyrəndiklərim daha çox universitetdə təhsil aldığım müddət də daxil olmaqla paralel olaraq iştirak etdiyim bir çox əlaqəli qeyri-formal təhsil növləri, Azərbaycan Sosial İş İctimai Birliyindəki fəaliyyətim, bu sahədə təhsil alan və peşəkar olaraq fəaliyyət göstərən mütəxəssislərlə əlaqələr vasitəsilə formalaşıb. Bütün bunlar çox əhəmiyyətli olaraq formal təhsildən daha çox istiqamət verib və yeni təcrübələr qazandırıb.
Yadımdadır ki, 6-7 il əvvəldən başlayaraq deyirik ki, sosial iş ölkədə yenidir və ona görə də demək olar ki, çoxlarının məlumatı yoxdur və təhsili tam inkişaf etməyib və ədəbiyyat da yoxdur, bu sahədə həmin illərdən müsbət dəyişikliklər əldə olunsa da, bu fikirlər hələ də aktuallığını qoruyur.
“Necə iş tapmaq olar?”, “Bu sahədə harada çalışmaq olar?” “Bu sahədə necə uğurlu olmaq olar?” kimi suallar da bu ixtisas haqda fikirləşən abituriyentləri, tələbələri çox narahat edir. Düzdür, ixtisas yenidir, ona görə bu suala cavablar ölkədə sosial iş üçün daha azsaylıdır. Ancaq bu hər sahədə olduğu kimi tələbənin özünü inkişaf etdirməyi və aktivliyindən asılıdır. Bu konteksdə sırf könüllü fəaliyyəti, təşəbbüskarlıq, daima yeniliklərlə çıxış etmək və dəyişmək, inkişaf etdirmək üçün çalışmaq çox önəmlidir, ancaq danılmazdır ki, bu sırf sosial işə xas deyil, bütün ixtisas tələbələri bu fəaliyyət ilə məşğul ola bilərlər. Bir dəfə fokus-qrup müzakirəsində belə bir sual verilmişdi ki, “sosial işçi üçün vakansiyalar var və harada görmüsünüz? –mən bu suala axrıncı dəfə “Unicef Azerbaijan”da bu vakansiyanı gördüyümü bildirmişdim. Təbii ki, sosial iş uşaq müdafiəsi sahəsindəki fəaliyyətlə məhdudlaşdırılmır. Bu peşənin fəaliyyəti vacibdir və bir çox aidiyyəti qurum və təşkilatlarda sosial işçilərə ehtiyac var.
Əlbəttə bununla kifayətlənmir, ölkədə fəaliyyət göstərən “SOS Uşaq Kəndləri Azərbaycan” Assosiasiyası, Azərbaycana Birgə Yardım Təşkilatı (UAFA), Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi (ƏƏSMN) kimi və adı qeyd edilməyən bir neçə yerli, beynəlxalq təşkilatlarda müəyyən layihələr çərçivəsində də sosial işlə bağlı vakansiyalar görmək mümkündür.
Sosial iş ixtisasının təhsili üçün vacib məqamlardan biri də təhsilin professionallığı ilə bağlıdır. Bu cümləyə keçid edəndə belə bu günə qədər bu sahədə olan diskussiyaları, sosial iş deyəndə ən çox verilən sualları və düzgün formalaşmayan fikirləri yadıma sala bilirəm. Sosial iş deyəndə ən çox yayılan fikir və ya verilən reaksiyalardan biri də sosial fəaliyyətlə məşğul olan şəxsin sosial işçi hesab edilməsidir. Bu yanlış formalaşmış fikirdir. Sosial fəaliyyətlə müxtəlif ixtisas sahibləri məşğul ola bilər və onlar sosial işçi deyil, müəyyən sahədə aktivist hesab edilə bilərlər.
Eləcə də sosial iş sahəsi ilk dəfə formalaşan zaman (XIX əsr) xeyriyyəçilik ənənələri müəyyən rol oynasa da, nə qədər primitiv səslənsə də, sosial iş xeyriyyəçilik deyil, professional peşədir, xeyriyyəçiliklə istənilən şəxs məşğul ola bilər.
Sosial işçi kimi sosial iş üzrə ali təhsil almış şəxslər çalışa bilərlər və məhz onları biz sosial işçi adlandıra bilərik. Misal üçün, necə ki, hüquq təhsili olmayan şəxslər hüquqşünas kimi fəaliyyət göstərə bilməz.
Növbəti qarşılaşdığımız “miflər” dən biri də sosial xidmətçi ilə bağlıdır, sosial işçi sosial xidmətçi deyil. Sosial xidmətçi ehtiyacı olan şəxslərə, həssas qruplara müəyyən mərkəzlərdə, evlərdə xidmət və qayğı göstərən şəxslərdir və bunun üçün sosial iş üzrə təhsilə ehtiyac yoxdur. Bununla bağlı hələ 2012-ci ildə “Sosial xidmət haqqında” AR-ın Qanunu qəbul edilmiş və bu məsələ qanunda da öz əksini tapmışdır.
Sosial işçinin fəaliyyət sahələrini qısaca açmaq üçün sosial işin hansı səviyyələrdə mövcud olduğu qeyd edilməlidir.
Sosial iş 3 səviyyədə makro, mezo və mikro səviyyələrdəki fəaliyyətlə əhatə olunur.
Makro səviyyədə sosial iş, geniş miqyaslı icma, dövlət, milli və beynəlxalq səviyyələrdə sosial ədalətsizliyin sistemli səbəblərinə əhatəli baxışı və bu səbəbləri həll edən müdaxilələrin inkişafını əhatə edir. Makro səviyyədə çalışan sosial işçi sahədə fərdlərin, icmaların problemlərindən məlumatlı olaraq, lobbiçilik edərək daha geniş miqyaslı proqramların (sosial siyasətlərin) hazırlanmasında fəaliyyət göstərir ki, burada da sahə təcrübəsi olan sosial işçilərin iştirakçılığı vacibdir. Mezo səviyyədə sosial işçilər daha çox kiçik qruplar olan icma qrupları, həmçinin ailələr ilə çalışır. Mikro səviyyədə fəaliyyət göstərən sosial işçilər isə fərdlərlə çalışır, mikro səviyyədə çalışan sosial işçilərə klinik sosial işçiləri aid etmək olar. Bu mənada mikro və mezo sosial iş səviyyələri bir-biri ilə oxşardır ki, həm mikro səviyyədə çalışan, həm də mezo səviyyədə çalışan sosial işçilər fərdlər və ya benefisiar qrupu ilə sıx işləyə bilərlər. Bu səviyyələr çərçivəsində sosial işçilər ailələr və uşaqlarla, zorakılığa məruz qalmış şəxslərlə, əlilliyi olan şəxslərlə, maddə asılılığı olan şəxslərlə, ahıllarla, ictimai səhiyyə sahəsində, məktəb sosial işçiləri kimi təhsil müəssisələrində, palliativ və hospis xidmətlərində çalışa və tədqiqatlar apara bilər və bütün bu qruplar üçün sosial müdafiənin təmin edilməsində ictimai müvəkkil kimi çıxış edə bilərlər.
Müəllif: Leyla Məmmədxanlı, sosial işçi
SOSİAL İŞ MƏKTƏBİ 